روستای تاریخی ابیانه که قدمت آن به چهار هزار سال پیش می رسد، در جاده اصفهان در ۲۲ کیلومتری غرب جاده نظنز در دامنه کوه کرکس قرار گرفته است. پس از پیمودن ۵۲ کیلومتر از طرف کاشان به نظنز یا ۱۷ کیلومتر از جانب نطنز به کاشان راهی از جاده اصلی جدا می شود و به طول ۲۲ کیلومتر بعد از عبور از کنار روستاهای هنجن، یارند، کمنجان، برز و طره به دره زیبا و آرامی می رسد که روستای تاریخی و بکر و دست نخورده ابیانه در آن جای گرفته است.
ابیانه روستایی در دامنه کوه با نماهای کاه گلی قرمز با زیر طاقی های سفید و پنجره های مشبک زیبا و چوبی است که هرچه در آن دیده می شود جلوه های از گذشته های دور دارد.
این روستا را به اعتبار آثار و بناهای تاریخی پر تنوعش باید در زمره استثنایی ترین روستاهای ایران به شمار آورد. شکوه معماری بومی و سرشار از زیبایی این روستا، آن را در شمار نمونه های کم نظیر دیدنی های جهانی درآورده است.
ابیانه نقطه ای خوش منظره، خوش آب و هوا و دارای موقعیت طبیعی مساعدی است. خانه های روستا تماما بر روی دامنه پر شیبی در شمال رودخانه برزرود بنا شده است. به صورتی که پشت بام مسطح خانه های پایین دست، حیاط خانه های بالا دست را به وجود آورد است و هیچ دیواری هم آن ها را محصور نمی سازد. در نتیجه، ابیانه در وهله اول روستایی چند طبقه به نظر می آید که در بعضی موارد تا چهار طبقه آن را می توان مشاهده کرد.
در مورد قدمت این روستا، اختلاف نظر بسیار است. گروهی آن را هم عصر تپه های سیلک کاشان می دانند و شاید هم یکی از انشعابات ناشی از فروپاشی سیلک باشد.
خانه های خشتی و گلی مربوط به چهار دوره ساسانی، سلجوقی، صفوی و قاجاریه می باشد. بیشتر خانه ها به شکل مکعب با درب و پنجره مشبک چوبی ساخته شده که به صورت پلکانی بر روی هم قرار گرفته است. اتاق های ابیانه به پنجره های چوبی اروسی مانند مجهز است و اغلب دارای ایوان ها و طارمی های چوبی پیش آمده مشرف بر کوچه های تنگ و تاریک است که خود به صورت مناظر جالبی درآمده است. نمای خارجی دیواره های خانه های ابیانه با خاک سرخی که معدن آن در مجاورت روستا می باشد، پوشیده شده است.
مهم ترین بنا و اثر تاریخی روستا، یک باب مسجد جامع بوده که قدیمی ترین اثر تاریخی در این مسجد، منبر چوبی منبت کاری شده آن است که در سال ۴۶۶ هجری قمری ساخته شده است. مسجدی قدیمی دیگری به نام مسجد پرزله از دوره ایلخانان به جای مانده و در محله ای به همین نام در روستا قرار گرفته است. این مسجد دارای فضای دلبازی است و روی لنگه درب شرقی آن، سال ۷۰۱ هجری قمری نوشته شده است. مسجد تاریخی دیگر ابیانه، مسجد حاجتگاه است که کنار صخره ای در کوهستان بنا شده و بر درب ورودی شبستان آن، تاریخ ۹۵۲ هجری قمری مشاهده می گردد. آتشکده ای نیز به نام آتشکده هارپارک در این روستا قرار دارد. این آتشکده را نمونه ای از معابد زرتشتی دانسته اند که در جوامع کوهستانی ساخته می شد.
روستای ابیانه دارای دو زیارتگاه بوده که یکی امامزاده ای که دو تن از فرزندان شریف امام موسی کاظم (ع) به نام شاهزاده عیسی و شاهزاده یحیی را در خود جای داده است و زیارتگاه دیگر، قدمگاه نامیده می شود.
از خانه های قدیمی ابیانه نیز می توان به خانه غلام نادر شاه و خانه نایب حسین کاشانی نام برد.
زندگی مردم ابیانه کشاورزی، باغداری و دامداری است که با روش های سنتی اداره می شود. ابیانه دارای هفت رشته قنات است که برای آبیاری مزارع و باغات مورد استفاده قرار می گیرد. گندم، جو، سیب زمینی و انواع میوه به خصوص سیب، آلو، گلابی، زردآلو، بادام و گردو محصولات این روستا است.
مردم ابیانه به سبب کوهستانی بودن منطقه و دور بودن محل آن ها از مراکز پر جمعیت و راه های ارتباطی، قرن ها در انزوا زیسته و در نتیجه بسیاری از آداب و رسوم قومی و سنتی و زبان و لهجه خود را حفظ کرده اند. زبان مردم ابیانه، فارسی با لهجه خاص ابیانه ای است که با لهجه های متداول در مکان های دیگر تفاوت اساسی دارد. لباس سنتی آن ها، هنوز هم در میان آن ها رواج دارد و در حفظ آن تاکید و تعصب زیادی دارند. در مردان شلوار گشاد و درازی از پاچه سیاه و در خانم ها پیراهن بلندی از پارچه های گل دار و رنگارنگ است. علاوه بر این، زنان ابیانه معمولا چارقدهای سفید رنگی بر سر دارند.
ابیانه دارای یک هتل به نام هتل ابیانه است. بهترین فصل برای مسافرت به ابیانه، بهار و تابستان است. البته پاییز و زمستان نیز زیبایی و مخاطبان خاص خود را دارد و می‌توان در این ایام از تورهای فصلی هتل ابیانه استفاده نمود. ایام نوروز، تاسوعا و عاشورا بازدیدکنندگان زیادی برای دیدن این روستای تاریخی به ابیانه می‌آیند.
بهترین راه برای بازدید از این روستای تاریخی برنامه ریزی جهت سفر در بهترین زمان ممکن است. در سال های اخیر هتل ابیانه با طرح رزرو اینترنتی به سامان دهی گردشگری در ابیانه پرداخته است.
در قسمت پایین ده روستای ابیانه، یک اقامت‌گاه به نام ویونا نیز وجود دارد.
این روستا در تاریخ ۳۰ مرداد ۱۳۵۴ با شماره ثبت ۱۰۸۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
