استان آذربایجان غربی

جغرافیا

این استان که در شمال‌غرب ایران است، 2.65 % از پهنه­ی کل کشور را در بر می­گیرد و بین مدار 35 درجه و 58 دقیقه تا 39 درجه و 46 دقیقه ­ی عرض شمالی (از خط استوا) و 44 درجه و 3 دقیقه تا 47 درجه و 23 دقیقه­ی طول شرقی (از نصف‌النهار گرینویچ) قرار گرفته است. این استان از شمال و شمال‌شرق با جمهوری­های آذربایجان (آران) و ارمنستان و از غرب با کشورهای ترکیه و عراق و از جنوب با استان کردستان و از شرق با استان آذربایجان‌شرقی و زنجان همسایه است.

تاریخچه

نام آذربایجان که امروزه بر این سرزمین داده شده است، دارای یک پیش زمینه­ی غنی و با اصالت می­باشد. مورد توافق اکثر پژوهشگران معتبر جهان است که این نام برگرفته از نام یک فرماندار (ساتراپ ، خشثرپات) مادی تبار به دوران شاهنشاهی ایران هخامنشی است. نام این فرماندار را مورخان یونانی به صورت «آترپاتس» گزارش داده‌اند. چنانچه بخواهیم این نام ایرانی ِیونانی شده را باز به حالت بومی‌اش برگردانیم، باید به جزییات این نام توجه کنیم.
بخش نخست این نام امروزه به آذر مبدل شده است که آذر به معنای آتش است. این بخش باید به صورت «آتــُر» بوده باشد. یعنی همان تلفظ که به دوران ساسانیان و در کتیبه­ی کعبه­ی زرتشت، شاپور یکم (260میلادی) به نام «آتورپادگان»(Aturpadgan) برخورد می­کنیم. به این‌صورت مفهوم بخش دوم نیز کاملا بر ما روشن می‌گردد. پاتس باید یونانی شده واژه­ی پارسی هخامنشی «پاتَ» بوده باشد که به‌ معنای نگاهبان وحافظ است.
بنابر این معنای کل این واژه را به این صورت درک می کنیم: «آتُرپات»(= آتش‌بان)

دادن این نام به این سرزمین چندان شگفت‌آور نیست. زیرا بسیاری از متون ایرانی، این سرزمین را زادگاه زرتشت اسپیتمان، بانی آیین مزدیسنا می‌دانند. همچنین سلسله­ی حکومت­های ماد زروانگرا (انشعابی از آیین زرتشتی)، هخامنشیان و ساسانیان و نیز وجود آتشکده‌ی بزرگ آذرگشنسپ، همگی دلالت بر این مساله می‌کنند که منطقه‌ی آذرپادگان یک سرزمین مقدس آریایی – زرتشتی بوده است.
اما نام آذرپادگان ریشه‌ای بسیار کهن‌تر نیز دارد. ما این ریشه را بسیار پیش‌تر از زبان پارسی هخامنشی و بنابراین در زبان اوستایی مشاهده می‌نماییم :
«واژه­ی «آتِرپاتّهِ»(Aterepatahe) در بخش فروردین یشت اوستا.
آذرپادگان فارسی میانه و امروزی واژه­ی پهلوی آتورپادگان است. این نام را بعدها زردپوستان مهاجم در سده­های 9 و10 میلادی، به‌صورت آذربایجان و اعراب به شکل آذرآبادکان خطاب نمودند که صورت نخست آن، امروز بر جای مانده است.

وجود منطقه­ی مسکونی و کهن «تپه‌ی حسن‌لو» با پیشینه­ی 3200 پ.م، و یا یافتن خانه‌هایی از عصر نوسنگی ( هزاره­ی 6 تا 4 پ. م)، همگی مصداق وجود انسان بکرنشین و شهری‌گرا (متمدن) در این منطقه است.
سپس در حدود هزاره­ی دوم پیش از میلاد، مردمان «هوری»(Hurrians) پای در مناطق غرب سرزمین آذرپادگان می‌گذارند. اما این استقرار چندان دوام نمی‌یابد. اقامت دو گروه «کیمری» و «سکا» در سده­ی هشتم پیش از میلاد از دیگر رویدادهای این منطقه است.
همچنین استیلای بسیار کوتاه «آشوری‌ها» را نیز همانند حکومت مستعجل «اورارتویی‌ها» نباید فراموش نمود.
اما اگر بخواهیم به شکل و خصلت واقعی این سرزمین برخورد کنیم، (چنانکه پس از کیانیان این مورد بحث گردد)، عظمت واقعی خطه‌ی آذربایجان با حکومت «مادها» آغاز می‌شود.
اسناد ثبت شده توسط هرودوت (شهروند ایرانی یونانی تبار) حاکی از آن است که منطقه‌ی آذرپادگان در حد فاصل فرمانروایی «فرورتیش»(سده­ی هفتم پیش از میلاد) تا زمامداری «آشتاهاک»(سده­ی ششم پیش از میلاد) زیر پادشاهی و نیز اسکان مردمان ماد قرار داشت.
سپس حکومت پارسیان هخامنشی و در پی آن پارتیان و ساسانیان بر سر کار می‌آیند که در تمامی آن‌ها این سرزمین جایگاه نشیمن مردمان ایرانی تبار است.
تا این‌جا مشاهده شد که به جز گروه­های ماد، پارت و پارس و همچنین اورارتویی، کیمری و سکایی، گروه دیگری در منطقه­ی مورد بحث حضور نداشته است.
اما به دنبال فروپاشی شاهنشاهی با شکوه ساسانی به‌دست اعراب، پس از هزار و دویست سال دروازه‌های قفقاز و نیز مناطق خاوری و شمال خاوری ایران به‌دست تیره‌های زردپوست باز شد. تیره‌هایی که مدت‌ها مغلوب دو ارتش ایرانیان پارتی و ساسانی شده بودند، (نظیر شکست ارتش چین از مرزبانان اشکانی و شکست­های پیاپی هون‌ها و هپتال‌ها از ارتش ساسانی) به‌راحتی توانستند از این منطقه وارد سرزمین­های فلات ایران و به دنبال آن آسیای باختری شوند. در حد فاصل سده­های 9 تا 11 میلادی، گروه‌های «هون»، «خزر»، «بلغار»، «سابیر» و «ترک» توانستند تا از دروازه‌های آسیای میانه و قفقاز وارد ایران گردند.
هر چند که در آثار مورخینی چون تبری، اشاراتی مبنی بر یورش ترکان در سده­های چهارم و پنجم میلادی به منطقه­ی آذرپادگان وجود دارد، ولی در برابر، اسناد دیگری نیز موجود است که همگی دال بر مقاومت و قلع و قمع مهاجمین شمال توسط سواره نظام ساسانی می‌باشند. چنان که می‌دانیم «ابن ندیم» در کتاب الفهرست خود، تبار مردمان آذرپادگان را مادی دانسته و «استرابو» و دیگر مورخان نظیر «مقدسی»، «مسعودی»، «یعقوبی»، «تبری» و «خوارزمی» زبان مردمان مذکور را تا آن زمان پارسی و پهلوی (و بنابراین نه ترکی) ثبت کرده­اند.

تقسیمات کشوری

استان آذربایجان‌غربی با پهنه­ی دریاچه‌ی ارومیه حدود 43660 کیلومتر مربع پهنه دارد.
بر اساس مصوبه­ی سال 1380 هیات وزیران، استان آذربایجان غربی دارای 14 شهرستان (9 شهرستان در زمره­ی شهرستان‌های کمتر توسعه‌یافته)، 36 بخش (34 بخش جزو بخش‌های توسعه‌نیافته یا کمتر توسعه‌یافته)، 24 شهر، 109 دهستان و 3737 روستا و آبادی است.
و مرکز آن شهر تاریخی ارومیه است.

نام شهرستان‌ها

ارومیه – اشنویه – بوکان – پیرانشهر – تکاب – خوی – سردشت – سلماس – ماکو – مهاباد – میاندوآب – نقده

نام شهرها

صائین دژ (شاهین دژ) – سیه چشمه (چالدران)

نام روستاها

مراکان – بند – سیه چشمه – خوشاکو – سهولان – عیسی کندی – چنقرالو – تممنان – قره کلیسا – قطور – بردوک

جمعیت

ساکنان این استان آذربایجانی و کرد هستند و جمعیت استان حدود 700 هزار نفر است که ار این تعداد 52.68 % در نقاط شهری، 47.31 % در نقاط روستایی و بقیه غیر ساکن هستند.
نرخ بیكاری در مناطق شهری 11.1 % و در مناطق روستایی 7.6 % می‌باشد. سهم زنان در اشتغال در این استان 10.4 % است.

گویش

مردم این استان به زبان‌های آذری و كردی (دو شاخه از زبان پهلوی) گفتگو می‌کنند و زبان آذری کنونی مردم آذربایجان که با زبان ترکی آمیخته است با نفوذ تدریجی ترکان سلجوقی در سال 431 ه.ق در این منطقه رایج شده است.

دیدنی‌های تاریخی

بناها

مناره­ی شمس تبریزی – کاخ باغچه جوق – عمارت کلاه فرنگی ماکو – ساختمان شهربانی ماکو – عمارت چهار برج ارومیه – آثار خان دره سی – مقبره­ی سه گنبد

دژها

تخت سلیمان – قلعه­ی باستانی بسطام (روستای بسطام قره‌ضیاءالدین) – قلعه­ی اسماعیل آقا (18 کیلومتری غرب ارومیه و حاشیه‌ی رودخانه نازلو) – سنگ کاظم خان (کاظم داشی) – قلعه روستای بردوک – گوورچین قلعه (قلعه­ی کبوتر) – قلعه­ی دم دم – بخشی قلعه – قلعه­ی سیاه – قلعه­ی بخدک (بختک) – قلعه­ی بلور آباد – قلعه­ی راوز – قلعه­ی شای – قلعه­ی دختر – قلعه­ی کوراوغلی – قلعه­ی کوه پیر چاووش – قلعه­ی تبت – قلعه­ی تخت بلقیس – قلعه­ی هولاکوخان

پل­ها

پل خاتون – پل قطور – پل پنج چشمه

بازارها

بازار ارومیه – بازار خوی

یخچال­ها

یخچال دوقوز پله (نه پله) ارومیه

آتشکده‌ها

آتشکده‌ی تمر (18 کیلومتری غرب جاده‌ی ارومیه ـ سلماس)

کلیساها

قره کلیسا (طاطاووس) – حضرت مریم (ارومیه) – ننه مریم (ارومیه) – کلیسای مار سرکیس (ارومیه) – کلیسای سورپ سرکیس (خوی) – زورزور (بارون) – کلیسای ماریوخنه (روستای گولان) – کلیسای مارخنه (سورپ نشان) – کلیسای مارقویاقوس – کلیسای سنت جرج (سلماس)، کلیسای مارقویا (روستای بالولان) – کلیسای دره شام – کلیسای مهلذان (8 کیلومتری خوی) – کلیسای آشور (30کیلومتری ارومیه) – کلیسای بالولان (روستای ماوانه)

مسجدها

مسجد جامع ارومیه – مسجد سردار ارومیه – مسجد مناره­ی ارومیه – مسجد اعظم ارومیه – مسجد مطلب‌خان خوی – مسجد ملا حسن خوی – مسجد سیدالشهداء خوی – مسجد جامع مهاباد – مسجد جامع بوکان

مقبره­ها و امامزاده­ها

امامزاده برکشلو ارومیه – مقابر روستای تمتان – امامزاده دیزج تکیه­ی ارومیه – مقبره صخره‌ای سنگر – مقبره­ی شیرین و فرهاد – مقبره­ی صخره­ای معروف به قارلی دام – مقبره­ی بداق السلطان

دروازه­ها

دروازه‌‌ی میرزا رسول – دروازه‌‌ی باراندوز – دروازه‌‌ی قلعه‌جوق – دروازه‌‌ی کسیان – دروازه‌‌ی ممیند – دروازه‌‌ی قالاتاسیان – دروازه‌‌ی سنگی خوی

گرمابه­ها

حمام آخوند – حمام خان بیگ – حمام ماکو

تپه­های باستانی

تپه‌ی حسن لو (شمال‌شرقی نقده) – تپه‌ی باستانی کردلو (25 کیلومتری ارومیه در روستای کردلو) – داش تپه – شهر مادی اندرکش یا اندرقاش (یک کیلومتری راه مهاباد ـ ارومیه) – شهر اورارتویی بام فرهاد (ماکو) – تپه حاجی فیروز – تپه­ی زیوه

سنگ نبشته­ها

سنگ نبشته­ی شهر روسا در ماکو – کنده­کاری­های (حجاری­های) خان تختی – سنگ نبشته­ی کلی شین (در اشنویه)

گور دخمه­ها

گور دخمه­ی ایوان فرهاد – دخمه­ی قارلی دام – دخمه­ی سدوک – دخمه­ی مادی فخری گاه – دخمه­ی بی بی کند – گور دخمه­ی هدر

آوردگاه‌ها

آوردگاه چالدران (شمال شرقی سیه‌چشمه)

آب بندها

سد جمال آباد – سد بوکان – سد انحرافی نوروز میاندوآب – سد مهاباد – سد انحرافی یوسف کندی

گردشگاه­ها طبیعی

دریاچه­ها

دریاچه ارومیه

جزیره­ها

جزیره­ی کبودان – جزیره­ی اشک – جزیره­ی آرزو – جزیره­های اسپیر

رودخانه‌ها

رودخانه­ی ارس – رودخانه­ی زرینه رود (جغتوچای) – رودخانه­ی سیمینه رود (تاتائو) – مهاباد رود – باراندوزچای – شهرچای – نازلوچای – زولاچای – رودخانه­ی کلوی (زاب)

تالاب­ها و مرداب­ها

اطراف نقده = تالاب شیطان – تالاب یادگارلو – تالاب جهودآباد – تالاب نیزار گرده قیا – تالاب حسنلو
اطراف ماکو = تالاب آق‌گل تالاب عشق‌آباد – تالاب قره‌بلاغ (سیاه چشمه) – تالاب یاریم قیه – تالاب ساری‌سو کوچک
اطراف میاندوآب = تالاب قره گل – تالاب یسریل آباد
مانداب­های کنار رود ارس – برکه­های اطراف دریاچه­ی ارومیه

چشمه­ها

چشمه‌ی زندان سلیمان (میاندوآب) – چشمه‌ی (استخر) بوکان – چشمه‌ی گراو (مهاباد – سردشت) – چشمه‌های معدنی زنبیل (دهستان نازلوچای) – چشمه‌های معدنی ویشلق – چشمه‌های معدنی ایوغلی – چشمه‌ی شوربولاغ بیلوار – چشمه‌ی معدنی زارعان (زوران) – چشمه‌ی معدنی دسته دره – چشمه‌ی معدنی کلوانس – چشمه‌ی معدنی شگفتی – چشمه‌ی معدنی میناس – چشمه‌ی صدقیان – چشمه‌ی قره شبان – چشمه‌ی معدنی نوایی – چشمه‌ی  معدنی هفتابه – چشمه‌ی قینرجه – آب گرم ایستی سو – آب گرم قارنجه – چشمه‌ی معدنی خان – چشمه‌ی معدنی رازی – آب گرم شوط آباد – آب گرم باش کندی – چشمه‌ی معدنی عرب دیزج

آبشارها

آبشار کوه‌های دالاپر – فرنگی – راندوسر – شوند – شهیدان – ستاره لوند و بروینه

غارها

غار فرهاد (ارومیه) – تخت قارا (ارومیه) – کهریز (ارومیه) – دانیال (ارومیه) – غار زندان (نقده) – غار بابا حسن (نقده) – غار غیب آباد (تکاب) – غار کهل (تکاب) – غار کرفتو (تکاب) – غار بورنیگ بزرگ (مهاباد) – غار بورنیگ کوچک‌ (مهاباد) – غار زندان (تکاب) – غار کهریز
(تکاب) – غار فقرقا (مهاباد) – غار راکاد – غار میرداوود (صومای ارومیه) – غارهای زیرزمینی کوه قارنی یاروق (بین سلماس و بخش صومای ارومیه)

دره‌ها و جایگاه‌های تابستانی

دره­ی ماربیشوبای – دره­ی شهیدان (قاسملو) – دره­ی رشکنه – دره­ی جویز – دره­ی دم دم
جایگاه تابستانی دامنه‌های شرقی آرارات – تفرجگاه­های پیرامون ماکو – تفرجگاه­های پیرامون سیه‌چشمه – تفرجگاه­های پیرامون سردشت – منطقه­ی تابستانی ترگه ور و مرگه ور

قله‌ها

قله­ی شیدان (3555متر) – قله­ی سه‌سو (3000متر) – قله­ی ستاره لوند (2800متر) – قله­ی یربهار (2800متر) – قله­ی خلیل (3100متر) – قله­ی سه کچه (3000متر) – قله­ی دالاپر (3380متر) – قله­ی بورسینا (3480متر) – قله­ی مرگ‌ زیاره (3280متر) – قله­ی ماه داغی (2850متر) – قله­ی نادر (2000متر)

مناطق حفاظت‌شده

منطقه­ی حفاظت شده‌ی پارک ملی ارومیه – منطقه­ی حفاظت شده‌ی مراکان (جنوب ارس و شمال ماکو) – منطقه­ی حفاظت شده‌ی آغ گل (بین پلدشت و ماکو) – شکارگاه آغ گل – شکارگاه آزاد خوی – شکارگاه آزاد ماکو – شکارگاه‌های آزاد جنوب و مرکز استان

گونه‌های جانوری

داشتن گونه‌های ارزشمند و منحصر به‌فرد از پرندگانی چون «درنا»، «پلیکان»، «فلامینگو»، «اردک سرسفید»، «کاکایی» و «غاز» جاذبه‌های مناسبی را برای گردشگری فراهم کرده است، «گوزن زرد» یکی از نادرترین گوزن‌های جهان و «پلنگ» و «قوچ» و «میش» نیز از دیگر گونه‌های جانوری این استان می‌باشد.

ره آورد (سوغات)

نقل بیدمشک – انواع عرقیات گیاهی (مانند بیدمشک، بادرنجبو و عرق نعنا) – قرابیه (قــُرابیه)- بستنی خشک (خشکه بستنی) – حلوای گردو – حلوای هویچ – لباس­های پشمی دستباف – عسل – فرآورده­ای شیری (لبنیات) – شیره انگور – تخمه آفتابگردان (خوی) – تخمه کدو – عرق چین – جوراب و کلاه – شال گردن پشمی – کفش راحتی – سجاده

صنایع دستی

فرش (تکاب) – گلیم – جاجیم – پشه ‌بند دوزی – حصیربافی – کوزه گری – معرق کاری – صنایع ظریف دیگر چوبی – انواع دست بافته ها (مهاباد) – زری بافی (مهاباد)

موزه‌ها

موزه‌ی ارومیه – موزه‌ی تاریخ طبیعی – موزه‌ی میاندوآب

ایران شهر پدیا