بنای تاریخی – مذهبی مسجد کبود که مربوط به دوران قراقویونلوهاست، در ضلع شمالی خیابان امام تبریز و در همسایگی موزه ی آذربایجان شرقی قرار دارد و بر اساس سنگ نبشته ی سر در این بنا – که قبلا روکش طلا داشته – ساخت آن در سال 870 (هـ ق.) یعنی در زمان سلطنت «جهانشاه بن قره یوسف» و با نظارت «صالحه خاتون» دختر جهانشاه و به سرکاری «عز الدین قاپوچی»، به پایان رسیده است.
بنای مسجد شامل سردر، شبستان بزرگ و کوچک و مقبره می باشد که سردر آن رو به شمال واقع شده و در کنار آن ستون هایی متصل به بنا به شکل مارپیچ بالا رفته و در قسمت فوقانی هلال بیضی شکلی وجود دارد.
پس از سردر و دهلیز واقع در پشت آن شبستان بزرگ مسجد به ابعاد 16.5 متر قرار گرفته که در سه طرف شمالی و غربی و شرقی آن شبستان رواقی به عرض 4.40 متر باطاق های ضربی و گنبدهای کم خیز وجود دارد.
شبستان کوچک که در سمت جنوب بنا قرار گرفته و در حکم مکانی خصوصی و مقبره ی سلطنتی در نظر گرفته شده بوده است که با قطعات سنگ مرمر ازاره بندی شده و آیت قرآنی به خط زیبای ثلث برجسته، زینت بخش بالای سنگ هاست.
کاشی کاری های آن به رنگ لاجوردی و بیشتر شش ضلعی می باشد و همه ی سطح سقف آن (نقاشی با آب طلا) بوده و کف شبستان کوچک نیز به احتمال زیاد مرمرین بوده است. آرامگاه جهانشاه و همسرش نیز در همین شبستان و در داخل سرداب قرار دارد.
مسجد کبود در پیرامون خود دارای میان سرای پهناوری بوده که مجموعه ای از ساختمان ها، از جمله مدرسه، گرمابه، خانقاه و کتابخانه در آن وجود داشته که اکنون آثاری از آن ها به جای نمانده است. اکنون در اطراف مسجد کبود بوستانی به نام خاقانی ساخته شده است.
خصوصیت بارز و شهرت وافر مسجد کبود در کنار معماری ویژه ی تلفیقی و اعجاب انگیز آن بیشتر به خاطر کاشیکاری معرق، تلفیق آجر و کاشی، اجرای نقوش پرکار در حد اعجاز آن می باشد که زینت بخش سطوح داخلی و خارجی بنا بوده و با توجه به این عظمت و زیبایی فوق العاده لقب «فیروزه ی اسلام» یافته است.
در بالای حاشیه های عریض طاقچه ها، سنگ نبشته ی اصلی بنا قرار گرفته که بالای این سنگ نبشته نیز نوشته های کوتاهی با خطوط نسخ و ثلث و کوفی در بین طرح های مختلف گل و بوته ی اسلیمی و اشکال مختلف هندسی جا داده شده است و همه ی آن ها اثر هنری «محمد بن نعمت الله بواب» خوشنویس مشهور آذربایجانی قرن نهم است.
مسجد دارای دو مناره ی بلند و باریک در منتهی الیه شرق و غرب ضلع شمالی است. و در بالای پشت در ورودی بنا این بیت شعر به خط ثلث نوشته شده است :
کردار بیار و گرد گفتار مگرد چون کرده شود، کار بگوید که که کرد
نقش و نگار کاشی معرق مسجد شامل گره بندی های هندسی، گل و بوته ی اسلیمی، ختایی و سنگ نبشته های مختلف است.
«تاورنیه» در سال 1046 هـ ق. می نویسد :
«… بنای مسجد کبود بسیار عالی تر از مساجد دیگر می باشد. گنبد این بنا از طرف داخل با آجرهای کوچک مربع از کاشی های الوان مختلف گل و بوته موزائیک شده که در میان آنها به تناسب جملات و آیات عربی گنجانیده و بقدری خوب به هم اتصال داده اند که گویا یک پرده ی نقاشی است …»
«مادام دیولافوا» نیز در قرن 15 میلادی می نویسد :
«… بهترین نمونه ی ابنیه ی قدیمی تبریز مسجد کبود است. عظمت بنا و ظرافت معماری و کاشیکاری آن همه حیرت آور است. این مسجد حیاط بزرگی داشته که در اطراف آن طاق نماهای جالب توجهی بوده و مرکز آن حوض بزرگی برای وضوگرفتن وجود داشته است …»
این مسجد در سال 1193 هـ ق. در اثر زلزله ویران شد که از این بنای عظیم و نفیس فقط سردر و چند جرز پایه های شبستان باقی مانده بود که در سال های 1318 و 1319 بعد از 8 سال ثبت تاریخی، تعمیراتی در طاق و سردر شمالی آن به عمل آمد و در سال های بعد از انقلاب نیز با بودجه و نظارت انجمن آثار ملی و سازمان ملی حفاظت آثار باستانی سابق و توسط استاد «رضا معماران» معمار هنرمند تبریزی دوباره بازسازی شد.
این اثر تاریخی در سال 1310 خورشیدی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
