گنبد سلطانیه بزرگ ترین گنبد آجری جهان است که در شهر سلطانیه ی استان زنجان، در 30 کیلومتری جنوب شرقی شهر زنجان و در 54 کیلومتری شهرستان ابهر قرار دارد. گنبد هشت ضلعی سلطانیه، با داشتن بیش از 54 متر ارتفاع به عنوان شگفتی معماری ایرانی در دوره ی ایلخانی شناخته می شود. این بنای تاریخی بیش از 700 سال قدمت دارد و در سال 1384 به عنوان هفتمین اثر ایران در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
گنبد سلطانیه پس از کلیسای جامع مریم مقدس در فلورانس ایتالیا و مسجد ایاصوفیه در استانبول سومین بنای عظیم آجری در جهان به شمار می رود.
ساخت این گنبد در سال ۷۰۲ ه ق. به دستور «اولجایتو» در شهر سلطانیه، پایتخت آن زمان «ایلخانیان» آغاز شد و در سال ۷۱۲ به اتمام رسید. مقبره ی «اولجایتو» که نام خود را به «سلطان محمد خدابنده» تغییر داده بود نیز در بخشی از این بنای عظیم در سردابه ای زیر بخشی به نام «تربت خانه» قرار گرفته است. البته برخی از مورخان بر این عقیده اند که جسد وی به جای دفن در سردابه، در کوه های اطراف دفن شده است.
پیشنیه
«اولجایتو» پس از طرح سلطانیه تصمیم گرفت که به تقلید از آرامگاه برادرش غازان خان، آرامگاه رفیع و با شکوهی برای خود بسازد به همین جهت برای بر پایی این آرامگاه، هنرمندان از هر سو به سلطانیه آمدند تا یکی از شاهکارهای عظیم دوره ی مغول را به عرصه ی ظهور برسانند.
بنای گنبد سلطانیه در سال 702 ه ق. (به روایتی) بر اساس طرح آرامگاه «غازان خان» که آن نیز از بنای آرامگاه «سلطان سنجر» در «مرو» الهام گرفته شده بود، ساخته شد. با این تفاوت که آرامگاه سلطان سنجر مربع شکل است و گنبد سلطانیه هشت ضلعی. اگر چه تا حد زیادی معماری آرامگاه سلطان سنجر در بنای سلطانیه تاثیر گذاشته بود ولی ابتکارها در بنای سلطانیه به حدی است که آن را به صورت یکی از شاهکارهای هنر و معماری ایران درآورده است و بعدها نمونه و الگویی برای ساخته شدن تعداد زیادی از بناهای آن دوره شد.
بنا به روایتی، از آنجا که بر اثر تشویق و ترغیب علما و روحانیون شیعه در آن زمان، اولجایتو مذهب تشیع را به عنوان مذهب رسمی پذیرفته بود تصمیم گرفته بوده است که گنبد سلطانیه را تبدیل آرامگاه ائمه ی شیعه کرده و آرامگاه خود را نیز در آن قرار دهد. برای همین سلطان محمد خدابنده دستور داده بود که آرامگاهی ساده برای خود در کنار گنبد اصلی بسازند و به گفته ی مورخین این بنای آجری ظرف چند هفته ساخته شده بود.
اما به خاطر مخالفت مقام های روحانی برای انتقال اجساد ائمه ی شیعه به این مکان، سلطان ایلخانی تصمیم خود را عوض کرده و خواست که اصل بنا را به آرامگاهی برای خود اختصاص دهد. به نظر می رسد که در همین ایام از مذهب تشیع نیز برگشته و مذهب اهل سنت را اختیار کرده باشد. شاید به همین منظور بود که دستور داد تمام تزئینات معرق کاری که کلمه «علی» )) بر آن نقش بسته بود، و تمام تزئینات آجری کاشیکاری و گره سازی را با پوششی از گچ اندودند و روی آن پوشش را با کتیبه و اشکال مختلف هندسی و طرح های گل و بوته دار با رنگ آبی بر زمینه ی سفید، گچبری کردند. این عمل احتمالا در سال 713 ه ق. رخ داده است.
اولجایتو در سال 716 یعنی تقریبا چهار سال پس از اتمام بنا در سن 36 سالگی درگذشت و جسد وی در تابوتی از زر ناب در آرامگاه ابدیش دفن شد.
معماری بنا
معماری گنبد سلطانیه را به شخصی به نام «سید علی شاه» نسبت داده اند. گنبد سلطانیه در آن هنگام بلند ترین بنای جهان بود و هم اکنون نیز یکی از عظیم ترین بناهای تاریخی جهان به شمار می رود. این بنا قسمتی از مجموعه ی عظیمی است که به «ابواب البر» مشهور بوده و شامل دارالشفاء، بیت القانون، بیت الحکمه و دارالیاده بوده است. این بنا در طبقه ی همکف با فضاهای جانبی آرامگاه، دارای نقشه ی مربع مستطیل شکل است و ادامه ی مجموعه در طبقات، هشت ضلعی متمایل به منتظم است.
گنبد آرامگاه اولجایتو بزرگ ترین گنبد جهان با ارتفاع 48.5 متر و قطر دهانه 24.4 متر و با ضخامت 160 سانتیمتر با روش دو پوششی ساخته شده و فضای خالی بین دو پوسته 60 سانتیمتر می باشد.
این بنا از سه فضای «گنبد خانه»، «تربت خانه»، «سردابه» تشکیل شده و از نظر حجمی و ترکیب فضا با معماری هیچ کدام از مقابر دوره ی اسلامی در ایران مطابقت ندارد. در حالیکه این وضعیت را می توان با آیین تدفین مغول که در دو مرحله انجام می گرفت، مطابقت داده و آن را با معماری ترکیبی از مراسم
تدفین مغول تبیین نمود.
باتوجه به این طرز تفکر گنبدخانه، محل عزاداری، سردابه محل نگهداری و تدفین جسد و تربت خانه فضای مسقف بالای سردابه می باشد. ورودی اصلی آرامگاه اولجایتو در ایوان های شمال شرقی و شمال غربی تعبیه شده و کاربرد ایوان های شمالی، شرقی وغربی به عنوان پنجره و نور گیر است. پلان فضای گنبدخانه متمایل به هشت ضلعی منتظم و طول هر یک از اضلاع از 10.6 متر تا 10.16 متر متغیر است.
گنبد خانه
قطر گنبدخانه 24.4 متر می باشد و در این فضا 8 جرز سنگین با عرض 6.32 تا 7.25 متر با سطح مقطع 50 متر مربع قرار گرفته و مهمترین وجه مشخصه ی تحول معماری از دوران سلجوقی به دوران ایلخانی را نمایش می دهد. در حد فاصل این جرزها ایوان ها و بنایی در دو طبقه اجرا گردیده و ارتفاع طبقه ی همکف از رقوم فعلی 9.7 متر و ارتفاع طبقه اول از رقوم همکف 70.19 متر قابل اندازه گیری می باشد. کف این فضا با استفاده از سنگ رخام سفید پوشیده بوده است.
در منتهی الیه قوس های ایوان ها، سنگ نبشته هایی با متن احادیث نبوی نوشته شده است و مقرنس کاری های زیبایی نقشه ی هشت ضلعی را به شکل دایره تبدیل کرده است و زمینه ی اجرا گنبد را فراهم آورده است.
تربت خانه
دومین فضای مورد بحث آرامگاه اولجایتو، فضای موسوم به «تربت خانه» می باشد، این فضا به شکل مستطیل با طول ضلع 17.60 متر و عرض 7.8 متر و با ارتفاع 16 متر، محراب مجموعه را در جرز جنوبی در خود جای داده است. پوشش سقف تربت خانه از سه واحد طاق و تویزه ساخته شده قطر طاق وسطی که بزرگ تر است 9 متر و طاق های طرفین 3 متر قابل اندازه گیری می باشد در ارتفاع 3 متری از کف، درگرداگرد آن سنگ نبشته ای در دو قلم ریز به خط کوفی مشجر و قلم درشت به خط ثلث نوشته شده و اطراف کلمات را تزئینات اسلیمی پر کرده است. بین تربت خانه و محوطه ی زیر گنبد، پنجره ی بزرگی از مس و طلا قرار داشته که به مرور زمان از بین رفته یا به غارت رفته است.
سردابه
این فضا محل اصلی آرامگاه است. ورودی سردابه در ایوان جنوبی تربت خانه قرار دارد و با 9 پله به پهنای 250 سانتیمتر به پایین راه دارد. در میان فضای سردابه محل قبر و در دو طرف آن دو فضای کوچک برای استقرار نگهبانان و احتمالا جلوگیری از ورود ارواح خبیثه ساخته شده است. از بررسی ترکیب فضایی این سردابه و ارتباط آن با کل مجموعه و قابل مقایسه نبودن آن با سایر بناهای آرامگاهی می توان چنین نتیجه گرفت که این آرامگاه بر اساس بینش مغول به ویژه آیین «شمنیت» ساخته شده باشد.
پلکان ها
در بین جرزهای هشت گانه، پلکان های مارپیچی وجود دارد که طبقه ی زیرین را به طبقه های دوم و غرفه های خارجی و مناره های هشتگانه متصل می کند. لازم به تذکر است که این پلکان ها همه از پایین شروع نمی شود بلکه فقط دو پلکان، زوایای شمالی و پلکان دیگر در نمای خارجی واقع شده است.
پلکان های زاویه های شمالی به طبقه ی دوم راه می یابند و پلکان سومی بدون اتصال به طبقه ی دوم به سوی بالا ادامه پیدا می کند. پلکان های هشتگانه از طبقه ی سوم (غرفه های خارجی) ظاهر شده و تا امتداد مناره های هشتگانه بالا می رود.
ایوان ها
بر ضلع های هشتگانه ی داخلی 8 ایوان بلند و پهناور به بلندی 18.8 و به عرض 7.7 متر ساخته شده اند. این ایوان ها یکنواختی حاصل از وجود جرزهای ضخیم، را از بین برده و باعث شده که بنا زمخت جلوه نکند. این ایوان ها در عمق 2.6 متر و ارتفاع 9 متر به دو طبقه تقسیم شده اند. در طبقه ی اول یا همکف ورودی های اصلی و ورودی های کوچک فرعی به محوطه های عبادتی قرار دارند.
ایوان جنوبی متصل به محوطه ای به نام تربت خانه است. ایوان های شرقی و غربی در انتها دارای درهای بزرگ می باشند. در حالی که در انتهای طبقه ی اول ایوان های فرعی، یک در کوچک وجود دارد. سقف طبقه ی اول دارای قندیل بندی و مقرنس کاری بسیار جالب و زیبایی است.
طبقه ی دوم این بخش بوسیله ی راهروی پوشیده ای با هم در ارتباطند. بطوری که می توان در این طبقه تمامی بنا را دور زد در غرفه های طبقه ی دوم انواع تزئینات و مقرنس کاری های ارزنده ای را تماشا کرد که نشانگرذوق و سلیقه و دقت هنرمندان و معماران ایرانی در زمان ایلخانیان است.
خصوصیت اصلی و منحصر به فرد بنا
خصوصیت اصلی و منحصر به فرد در گنبد سلطانیه، دو جداره بودن آن است که از دو قشر موازی و مجزا که صرفا با پشت بندهای آجری بین خود به هم مربوط بوده و همچنین فرم واحدی را شامل می شوند تشکیل شده است. این تنها نمونه در مورد گنبدهایی با این وضع ساختمانی محسوب می شود و نمی توان نمونه ای با وضع ساختمانی فوق الذکر در دنیا یافت که متعلق به قبل از بنای مزبور باشد. و از این رو این گنبد اهمیت شایانی را در تاریخ معماری دنیا داراست به طوری که مدت ها پس از ساختمان گنبد سلطانیه، چه در غرب و چه در شرق رفته رفته آثاری با خصوصیات تکنیکی فوق بوجود می آید. از جمله مهمترین آثاری که به تقلید از گنبد سلطانیه احداث شده است می توان به «گنبد کلیسای سانتاماریا دلفیوره» اشاره کرد که بیش از 100 سال پس از گنبد سلطانیه ساخته شده است.
گنبد سلطانیه در روز ۲۴ تیر ماه ۱۳۸۴ در کمیته ی میراث جهانی یونسکو در شهر دوربان کشور آفریقای جنوبی به عنوان هفتمین اثر تاریخی ایران به شماره ی 1188 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
گنبد سلطانیه پس از «میدان نقش جهان»، «تخت جمشید»، «زیگورات چغازنبیل»، «تخت سلیمان»، «پاسارگاد» و «ارگ بم» هفتمین اثر ثبت جهانی شده ی ایران است.
گنبد سلطانیه چهارمین اثر تاریخی است که پس از انقلاب، در فهرست میراث فرهنگی یونسکو به ثبت رسیده است.
پرونده ی گنبد سلطانیه
مقدمات ثبت جهانی گنبد سلطانیه با اجراء طرح پژوهشی و مرمتی به همت پایگاه پژوهشی سلطانیه از سال ۱۳۸۱ آغاز شد. طرح مدیریتی این بنا که یکی از نکات مهم در پرونده ی بناهای تاریخی برای ثبت جهانی است، در دو محور برنامه ی ۱ ساله و ۴ ساله تدوین شد که از منظر حفاظت فنی، پژوهش و معرفی صحیح اثر و قابلیت ها و برنامه های گردشگری را در بر می گیرد. برای ثبت بنای سلطانیه ۴ شاخص از شاخص های مورد نظر یونسکو لحاظ شده است و همین مساله شانس انتخاب این بنا را در بین ۳۰ بنای مورد قبول اجلاس بیشتر کرد. در اجلاس ۲۰۰۵ یونسکو در دوربان ۴۶ اثر از کشورهای مختلف معرفی شد. که از میان آن ها تنها ۳۰ اثر به ثبت جهانی رسید. طبق مقررات، هر اثر که حداقل یکی از شاخص های مورد نظر یونسکو را دارا باشد می تواند مورد اظهار نظر کمیته ی میراث جهانی یونسکو قرار گیرد.
تاثیر معماری گنبد سلطانیه در گنبد سانتاماریا دلفیوره
در پایان بررسی معماری گنبد سلطانیه این نکته ضروری است که این بنا در دوره های پسین، الگویی برای معماران ایرانی شد. تاثیر این گنبد را نه تنها در معماری بعضی از بناهای تاریخی ایران می توان مشاهده نمود، بلکه حتی برخی از باستان شناسان نیز بر این عقیده اند که طرح گنبد سلطانیه و معماری آن پا از مرزها فراتر نهاده و بر بنایی چون «گنبد سانتاماریا دلفیوره» در شهر «فلورانس» ایتالیا نیز تاثیر گذارده است.
نظریه ی پروفسور پائولزی در این مورد چنین است :
«… و با اینکه ما از ترکیب ساختمانی گنبد این کلیسا بی اطلاعیم، ولی مطمئنیم که گنبدی را که بیش از 100 سال بعد یعنی سال 1418 و 1419 توسط «برونلسکی» و «گیبرتی» بر روی کلیسا زده شده از فرم و نحوه ی ساختمانی «گنبد سلطانیه» متاثر گردیده است چون گنبد سلطانیه تنها نمونه ی گنبد دو جداره متوازی است که اینجانب در تمام آسیا می شناسم. بنابر این اثر آن بر روی تنها گنبد اروپایی از این نوع، یعنی «گنبد برونلسکی» انکار ناپذیر است …»
پائولزی در بخش دیگر از نوشته های خود تشابه دو بنا را یادآوری کرده و چنین اظهار نظر می کند :
«… روابطی که معماری دو بنای گنبد سلطانیه و کلیسای سانتاماریادلفیوره را به هم نزدیک می کند این است که هر دو دارای یک نقشه ی مرکزی و گنبدی دو جداره است … هر ضلع این بنا دوازده ضلعی 4.8 متر و در بین زوایای دوازده گانه نیز نیمه ستون هایی تزئینی دیده می شود. ضمنا بدنه ی خارجی دو نیمه ستون جبهه ی شمالی را فرو رفته و مقعر ترتیب داده اند و با آثار آجری که بر روی بعضی از نیم ستون ها باقی است به نظر می رسد که در روی این نیم ستون ها گلدسته های آجری شبیه گنبد سلطانیه وجود داشته است … پله های متعدد ویران شده که به طرف شرق تپه ادامه دارد از آثار باقیمانده ای است که می توان در بنا مشاهده نمود. گنبد ویران شده و راهروها و پله های داخلی همه از آجر ساخته شده اند. تزئینات بنا شامل آجر همراه با کاشی های فیروزه ای و آبی گلدار، با طرح های ستاره ی چهار پر و کاشی های کوچک چند پهلو است …»
نقشه ها و نماها
نقشه ی طبقه ی همکف گنبد سلطانیه
نقشه ی طبقه ی اول گنبد سلطانیه
نقشه ی طبقه ی دوم گنبد سلطانیه
نمای غربی گنبد سلطانیه
